Ásta Hafberg

Það er þannig að þjóðfélög og samfélög eru breytingum háð. Með tímanum verða stjórnarhættir, efnahagskerfi, lýðræðisuppbygging og fleira sem eitt sinn hafði sína nýtni og var samfélögum til góða,  úrelt og úr sér gengin, kannski meira að segja bara gamaldags og lúin. Sem sagt það þjónar ekki tilgangi sínum fyrir þjóðfélagið og samfélagið að viðhalda þeim.

Þar stöndum við á Íslandi í dag. Við stöndum frammi fyrir því að kerfin okkar eru allt hér að ofan og annað hvort þjóna þau fáum eða engum en sjaldnast heildinni.

Mér finnst þetta kristallast í mörgu sem er að gerast í þjóðfélaginu okkar í dag. Hvernig farið er með málefni inn á þingi, hvernig tekið er á fjármálakerfinu og hvernig farið er með veiðigjaldið.

Við erum búin að ganga í gegnum þjóðaratkvæðagreiðslur um Icesave og biðla til forseta landsins vegna fjölmiðlalagana á sínum tíma, þannig að í raun er búið að skapa mjög sterkt fordæmi fyrir því að almenningur segi sína skoðun og taki málin í eigin hendur.

Þetta getur ekki verið annað en jákvætt EN það er galli á gjöf Njarðar að vissu leiti. Eins og þetta er í dag þá er þetta ekki mjög markvisst því hver og einn þarf að fara í mikla vinnu við að fara af stað með undirskriftarlista, halda öllu til haga og gera það bæði gagnsætt og sýnilegt til að trúverðugleikinn haldist.

Þetta leiðir mig að þeirri hugsun að auðvitað ætti að gera ráð fyrir þessu. Auka lýðræði almennings til að ákveða og hafa eitthvað um málin að segja. Það eru til einfaldar leiðir til að gera þetta. Til dæmis vefsíða þar sem fólk fyllir út eyðublað sem er skilgreint sem undirskriftarsöfnun og aðrir komast ekki inn á nema með rafrænum skilríkjum, sem standa flestum til boða í dag. Einnig væri hægt á sama stað að gera umræðuhluta, þar sem almenningur getur rætt sín á milli og þess vegna við alþingismenn  mögulegar lausnir og breytingar. 
Í nútímasamfélagi eru leiðirnar ekki erfiðar til aukins lýðræðis fyrir almenning en einhvern veginn virðast flestir stjórnmálamenn flokkana ekki sjá eða ekki vilja sjá að hægt sé með einföldum aðgerðum að gera Ísland að frumkvöðli í lýðræðisbreytingum. 

Ísland er um margt merkilegt og er eitt af þessum merkilegu atriðum við Ísland stærð þjóðarinnar. Stærðina, höfuðtölu svo rétt sé farið með, telja margir vera okkur til vansa á meðan aðrir segja að smæðin sé okkur til góðs. Sjálf tel ég þetta vera tvíbent sverð sem getur, ef rétt er með farið, verið mjög gott þegar kemur að þjóðfélagsbreytingum og aðlögun kerfa almenningi, atvinnulífi og efnahag til hagsbóta. Boðleiðir eru stuttar og við höfum allt til að bera að vera gagnsætt og lýðræðislegt þjóðfélag.

Það sem er mínusinn við þessa smæð og stuttu boðleiðir er svo sú staðreynd að í krafti stöðu sinnar getur fólk látið hluti gerast á Íslandi. Fyrirtækjaeigendur og hagsmunaöfl, þekktir einstaklingar og þingmenn geta haft áhrif á þingið og lög og reglugerðir. Það er hægt að hafa áhrif á framgang ýmissa mála bæði innan þings og út í þjóðfélaginu í krafti stöðu sinnar og í krafti þess að þekkja rétta aðila og geta togað í réttu spottana. 
Stundum birtast fréttir sem sýna svart á hvítu að þjóðfélagið okkar er þjóðfélag þar sem það er hægt að hafa áhrif á framgang mála í krafti stöðu sinnar. Stundum eru þetta góð málefni sem eru fyrir heildina, hóp sem líður eða til bóta fyrir almenning en oftar en ekki eru þarna á ferð gæluverkefni einstaka hópa eða einstaklinga eða verið að gæta hagsmuna hópa eða einstaklinga sem hafa "vægi" í þjóðfélaginu á einhvern máta.
Það er mikill jafnvægisgangur að gera eða hafa áhrif á gang mála í krafti stöðu sinnar, það krefst mjög ríkrar siðferðisvitundar og jafnréttishugsunar, ekki bara hvað varðar kynin heldur almennt.
Ég spyr mig oft en ekki  að því hve mikið fólk sem hefur áhrif á gang mála í krafti stöðu sinnar íhugi það vald sem það hefur og hvernig það er að fara með það. Hvort það hugsi nokkurn tíma út í hvort það sé að vinna fyrir heildina eða fáa.
Hvað heldur þú?

Ísland hefur ekki þörf fyrir að hér  verði hver einasta lækjarspræna virkjuð og stóriðja rísi hægri vinstri.

Vandamálið við þessa hugmyndafræði í atvinnuuppbyggingu, burtséð frá öðrum sjónarmiðum, er sú að hún skilar ekki miklu þegar til lengri tíma er litið. Hún er of einhæf þegar kemur að atvinnuþróun og hagvaxtaráhrifin eru ekki stöðug til langs tíma. 
Afleidd störf eru til staðar en spurningin er kannski á kostnað hvers eru þau? Einnig má velta alvarlega fyrir sér að þegar svo einhæf atvinnuuppbygging og þróun á sér stað í svona litlu samfélagi hve viðkvæmt það verður fyrir utanaðkomandi áhrifum á markaði og í efnahagslífi.

 Ef litið er austur til Reyðafjarðar virðist það vera svo að afleidd störf hafi fæðst á þann máta að smiðjur, rafvirkjar, bilaverkstæði og aðrir verktakar hafi mikið til sameinast af fjörðunum og stofnað stærri fyrirtæki sem voru nógu stór til að þjónusta álverið.
 Þetta þýddi að störf sem voru til fyrir álversbyggingu fluttust öll á einn stað í stað þess að vera dreifð um firðina.
Auðvitað er viss hagræðing í þessu en þetta gerir það  að verkum að firðirnir í kringum Reyðafjörð verða að einhverskonar svefnþorpum með lítið sem ekkert atvinnulíf.
Sem betur verið hefur líka önnur þróun átt sér stað þarna, það er að firðir eins og til dæmis Fáskrúðsfjörður hafa lyft grettistaki í að koma af stað "einhverju öðru".
Í þeirra tilfelli er þetta "eitthvað annað" að halda lífi í Franska safninu, vera með í að fá Franska spítalann aftur inn í þorp og byggja hann upp og síðast en ekki síst setja á stofn handverksmarkað. Þetta er heildstæð stefna sem til lengri tíma mun gefa samfélaginu á Fáskrúðsfirði meiri stöðugleika í atvinnuþróun og vexti.
Afleidd störf geta orðið þó nokkur. Til dæmis öflugt tjaldsvæði, matsölustaðir gistiheimili, fleiri markaðir, skipulagðar göngur um fjöll og firnindi með leiðsögn og svo má lengi telja.
Það góða við þessa þróun er að þó að eitt fyrirtæki fari halloka eða lendi í fjárhagslegum vandræðum þá verða hin ekki sérstaklega fyrir áhrifum af því og munu halda lífi.
Ef Alcoa á Reyðarfirði fer á hausinn þá er þorri þeirra sem starfa við álverið eða í afleiddum störfum atvinnulausir.

Því miður skil ég vel af hverju álver reis á Reyðarfirði. Ástæðan fyrir því að það reis var einfaldlega sú að Ísland og íslenskt samfélag líður fyrir áratuga stefnuleysi í atvinnuþróunar málum, fyrirtækjarekstri og fyrirtækjamenningu. Það var aldrei búin til nein heildarstefna sem tók mið af fjölbreytileika í atvinnurekstri á landsvísu. Það var aldrei sett upp neitt sem hafði lengri líftíma en 4 ár í þessum efnum, engin umhverfisstefna til langframa, engin stefna yfirhöfuð.  

Svo lengi sem þessu verður haldið áfram mun Ísland bara enda eins og enn eitt landið þar sem skammsýni stjórnmálamanna og vinsældaveiðar þeirra ráða ríkjum.
Er þetta í alvöru það sem við viljum?

Nú er ný ríkisstjórn tekin við taumunum og eru ansi skiptar skoðanir á henni alveg eins og þeirri sem sat á undan. Fólk er annað hvort mjög hrifið eða flemtri slegið yfir þessari nýju stjórn.
Reyndar virðist það vera sem svo að flestir, óháð því hvort að þeim lítist á nýju stjórnina eða ekki, séu  með stórann kvíðahnút gangvart næstu fjórum árum á þingi vegna þess að það er hrætt um að þau verði gegnsýrð af málþófi, rifrildum og þrasi eins og síðustu fjögur ár voru. 
Fólk orkar hreinlega ekki fjögur svoleiðis ár í viðbót.

 Sú staðreynd að traust fólks á alþingi var nánast ekkert á síðasta kjörtímabili er líka eitthvað sem allir flokkar á þingi núna þurfa að taka til greina. Traust fólks í þinginu hvarf vegna lélegra vinnubragða, loforða sem voru brotin og vegna þess að fólk upplifði ekki tengingu milli þings og þjóðar.

Sem sagt almenningur upplifði að  þingmenn gátu ekki sett sig í aðstæður þeirra eða sýnt skilning fyrir því sem var að gerast út í þjóðfélaginu og leyst það almenningi til hagsbóta. 

Þetta traust er ekki endurskapað þó kosningar séu nýafstaðnar, það er bara á skilorði.

Þessar kosningar núna voru svona eins og síðustu kosningar, reiði og vantraustskosningar. Reiði og vantraustskosningar eru kosningar þar sem fólk kýs öfugt við það sem var fyrir til að refsa. Það gerðist 2009 og það gerðist líka núna að hluta. Svona kosningar eru ekki farsælar fyrir neina þjóð, sérstaklega ekki ef þær endurtaka sig.

Ný stjórn er tekin við og nú ætlar almenningur að gefa henni séns. Vandamálið er að þolinmæði almennings er ekki mikil og þetta þing verður að vanda sig við að byggja brú á milli þings og þjóðar aftur og helst sem fyrst svo að einhver sátt fari að myndast á ný. 

Ef þessi stjórn meinar það sem er í stefnuyfirlýsingunni þá mun hún núna róa lífróður í að skapa traust og vinna traust almennings á stjórnmálum aftur. Hún mun gera allt sem hún getur til að breyta vinnuaðferðum, draga mismunandi aðila utan úr þjóðfélaginu að borðinu til skrafs og ráðagerða, stunda alvöru samræðupólitík, auka aðkomu almennings að málum og fá stjórnandstöðuna í samstarf með sér. 

 Þessi upptalning er bara lítill hluti af því sem þarf að gerast til að það sé hægt að fara að byggja upp samfélag í sátt og það er vonandi að þessari stjórn beri gæfa til að gera það sem stendur svo fagurlega í stefnuyfirlýsingu þeirra og byrja þá pólitísku heilun sem þarf að eiga sér stað milli þings og þjóðar.  

Gísling hugarfarsins er að mínu mati það hættulegasta sem við lifum við í dag í vestrænum þjóðfélögum. Við sem almenningur lifum i þessari gíslingu alla daga allan daginn án þess að setja nein spurningamerki. 
Undir gíslingu hugarfarsins tilheyra vaninn og öryggið í vananum, fordómarnir, sinnuleysið, afskiptaleysið og hræðsla við að rugga bátnum og standa berskjaldaður með skoðun fyrir framan alþjóð.

Kannski einstaka sinnum fáum við svona tilfinningu, smá brot af hugsunarvísi sem reynir að læðast upp á yfirborðið um að eitthvað er ekki í lagi, en líklega tökum við varla eftir honum eð afneitum tilvist þessa hugsanavísis á núll komma einni og snúum okkur aftur að því að ala upp börn, vinna, reyna að borga skuldir og láta hinn daglega dag hanga saman á rökréttan máta.

 Þessi gísling hugarfarsins er ástæða þess að eftir hrun bankanna, efnahagskerfa og stjórnsýslu ásamt fleiru, hefur ekki tekist að byggja upp, endurskoða eða endurhanna samfélagið og þjóðfélagið svo að það taki mið af borgurum þess og þá meina ég öllum borgurum þess. Samfélögin okkar eru ekki manneskjuvæn því miður og það mun ekki breytast ef við sem almenningur tökum ekki okkar ábyrgð.

Okkar ábyrgð liggur í því að brjótast út úr gíslingu hugarfarsins og fara að gagnrýna og setja spurningamerki. Það er okkar að veita stjórnmálamönnum aðhald, láta skoðun okkar í ljós og krefjast hluta ef það er það sem við þurfum að gera. Því staðreyndin er sú að meirihluti þeirra þingmanna sem nú eru að setjast á þing eru úr gamla kerfinu og munu ekki gera kjarnabreytingar á samfélaginu nema kannski að litlu leiti.

 Það er okkar að leggja áherslu á að við viljum manneskjulegt samfélag sem er byggt upp í kringum og fyrir fólkið. Við gerum það ekki nema losa okkur úr gíslingu hugarfarsins.